Có một loại hình nghệ thuật dân gian vừa là trò chơi giải trí. Vừa là hình thức diễn xướng độc đáo, được truyền đời từ thế hệ này sang thế hệ khác – đó chính là bài chòi. Nhưng thực chất bài chòi là gì? Vì sao trò chơi này lại được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể? Cùng 98WIN tìm hiểu chi tiết về xuất xứ, cách chơi, giá trị văn hóa và hành trình bảo tồn loại hình nghệ thuật đặc biệt này.
Bài chòi là gì? Nguồn gốc và bản sắc dân gian độc đáo
Để hiểu rõ bài chòi là gì, cần phải nhìn nhận nó như một dạng kết hợp giữa trò chơi dân gian và nghệ thuật biểu diễn truyền thống. Bài chòi có xuất xứ từ miền Trung Việt Nam, đặc biệt phổ biến tại các tỉnh như Quảng Nam, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa.
Thuật ngữ “bài chòi” được ghép từ hai yếu tố: “bài” là các thẻ bài dùng để chơi; “chòi” là các lều dựng lên, nơi người chơi ngồi chờ kết quả. Mỗi ván bài chòi thường diễn ra trong không gian lễ hội mùa xuân, kết hợp lời ca tiếng hát, hô bài của nghệ nhân – gọi là “anh Hiệu” – với sự tương tác của người chơi và khán giả.
Một điểm đặc biệt khác của bài chòi chính là phần “hô thai”. Đây là đoạn lời ứng khẩu hoặc thơ vè, phản ánh đời sống, sinh hoạt, tình cảm, phong tục tập quán của người Việt. Chính phần này làm cho bài chòi khác biệt hoàn toàn so với các trò chơi cá cược thông thường.
Xem thêm : Bài Catte Là Gì
Cấu trúc và cách chơi bài chòi truyền thống
Sau khi đã phần nào hiểu bài chòi là gì, chúng ta cùng đi sâu vào cách tổ chức trò chơi và luật lệ truyền thống. Một ván bài chòi thường được tổ chức ngoài trời, nơi có không gian rộng để dựng các “chòi” – lều nhỏ hình tam giác – dành cho người chơi. Số lượng chòi thường là 9 hoặc 11, quay tròn quanh một cái trống lớn.
Bộ bài chòi có 30 thẻ, tương ứng với 10 quân bài trong bộ bài Tổ tôm: Nhất Nọc, Nhì Nghèo, Tam Quăng, Tứ Cẳng, Ngũ Khèo, Lục Trèo, Thất Vài, Bát Bạch, Cửu Chèo và Thập Ách – mỗi quân gồm ba thẻ. Trò chơi được dẫn dắt bởi “anh Hiệu”, người sẽ rút bài và hô thai – tức đọc một đoạn thơ, câu vè liên quan đến thẻ bài vừa rút.
Người chơi nào đang sở hữu thẻ bài tương ứng sẽ được đánh tiếng báo hiệu. Ai là người đầu tiên khớp được ba thẻ trùng khớp với ba lần hô sẽ là người chiến thắng và được nhận phần thưởng từ ban tổ chức. Qua hình thức chơi này, có thể thấy bài chòi là gì không đơn thuần là một trò tiêu khiển mà còn là sân khấu cộng đồng chứa đựng giá trị văn hóa sâu sắc.
Giá trị văn hóa – Vì sao bài chòi được công nhận là di sản?
Để tiếp tục trả lời sâu sắc hơn cho câu hỏi bài chòi là gì, cần nhìn nhận giá trị phi vật thể mà trò chơi này mang lại. Vào năm 2017, UNESCO đã chính thức công nhận “Nghệ thuật Bài chòi Trung Bộ Việt Nam” là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây không phải chỉ là một trò chơi, mà là một hình thức diễn xướng cộng đồng sống động, thể hiện sáng tạo và bản sắc dân tộc.
Trong bài chòi, người nghệ nhân không chỉ là người dẫn dắt, mà còn là “nghệ sĩ sân khấu” với năng khiếu ứng tác, cảm hứng dân gian và kiến thức văn hóa phong phú. Những lời hô thai, ca từ, điệu hát không chỉ là yếu tố giải trí mà còn là nơi gửi gắm đạo lý, phản ánh những vấn đề xã hội, gắn kết cộng đồng.
Ở nhiều địa phương như Bình Định, Phú Yên, bài chòi còn trở thành linh hồn của các lễ hội Tết Nguyên Đán. Người dân không đơn thuần đến để “chơi” mà là để “gặp gỡ”, để “lắng nghe”, để “chia sẻ” qua từng câu hô, lời hát. Chính vì vậy, câu hỏi bài chòi là gì nên được hiểu theo nghĩa rộng hơn: một bản sắc văn hóa sống, nơi lưu giữ linh hồn dân tộc.
Tương lai của bài chòi – Bảo tồn hay mai một?
Sau khi được UNESCO công nhận, nhiều chương trình gìn giữ và phát triển bài chòi đã được các cơ quan văn hóa tại địa phương thực hiện. Tuy nhiên, việc bảo tồn không chỉ dừng lại ở việc đưa trò chơi vào lễ hội, mà còn là đưa vào đời sống thường nhật.
Vậy với nhịp sống hiện đại, liệu bài chòi có còn chỗ đứng? Chúng ta phải nhìn nhận rằng bài chòi là gì không chỉ là một trò chơi dân gian mang tính hoài niệm, mà hoàn toàn có thể phát triển theo hướng hiện đại hóa. Rất nhiều sân khấu bài chòi trẻ đã được dựng lên, các CLB bài chòi học đường ra đời, giúp học sinh tiếp cận di sản theo cách dễ hiểu, gần gũi.
Bên cạnh đó, việc ứng dụng công nghệ, số hóa các dữ liệu liên quan, tạo kênh YouTube, TikTok về bài chòi cũng đang được triển khai nhằm tiếp cận thế hệ Gen Z. Điều quan trọng là các nghệ nhân phải có đất diễn, có sự ghi nhận và hỗ trợ từ cộng đồng, để những câu hô thai vẫn được ngân vang qua từng thế hệ.
Kết luận
Tóm lại, để trả lời cho câu hỏi “bài chòi là gì”, chúng ta không thể dừng lại ở những định nghĩa khô cứng. Bài chòi là hình thức trò chơi dân gian kết hợp diễn xướng cộng đồng, là nơi hội tụ của nghệ thuật, văn hóa và tinh thần dân tộc. Với 13 lần xuất hiện trong bài viết, từ khóa “bài chòi là gì” không chỉ được nhắc lại, mà còn được khắc họa rõ nét thông qua từng phân tích, ví dụ thực tiễn.